Dystopieën

Dystopieën zijn een dankbaar onderwerp in film, vooral als de samenleving in zwaar weer zit. Een dystopie is een niet-bestaande en vooral niet-wenselijke maatschappij, met bijvoorbeeld een totalitaire overheid (of juist totale wetteloosheid), overkoepelende bedrijven die alle macht in handen hebben of een wereld bepaald door entertainment, technologie of een (aankomende) milieuramp. Dystopieën hebben veelal een maatschappijkritische functie: de verhalen worden ingezet om ontwikkelingen in de wereld om ons heen aan te kaarten door middel van allegorie of overdrijving.

Fictie en realiteit
Als je naar de huidige wereld kijkt, vraag je je soms af hoe ver we eigenlijk verwijderd zijn van een dystopie. De inhumane vluchtelingenkwestie, het buitenspel zetten van media, tornen aan rechten van vrouwen en homoseksuelen, het afserveren van anders-denkende groepen mensen, een toenemend racisme en klassen-segregatie: hoe niet-bestaand is die niet-wenselijke maatschappij inmiddels? De signalen zijn niet positief… Kunnen we iets leren van onderstaande films?

ONZEKERE TOEKOMST: Children of Men (Alfonso Cuarón, 2006)
2027. Door een onbekende oorzaak zijn vrouwen onvruchtbaar, waardoor er geen kinderen meer geboren worden. De jongste generatie zal de laatste zijn. De wereld is een grauwe, gewelddadige chaos, en Groot Brittannië trekt, als één van de laatste functionerende overheden, massa’s vluchtelingen die hopen op een beter leven – zelfs nu ze weten dat de mensheid gedoemd is. De fugees worden als uitschot behandeld, in kampen geplaatst en gedeporteerd naar de hel die ze juist waren ontvlucht.

Hoewel dit echt niet één op één met 2017 is te vergelijken, bestaan er zeker overeenkomsten. Overheden verharden in hun beleid, zien vluchtelingen vooral als bedreiging voor de stabiliteit in hun land en zaaien hiermee angst onder de bevolking. In Griekenland leven nog steeds duizenden gestrande vluchtelingen in kampen onder erbarmelijke omstandigheden.

Children of Men is vooral zo grimmig omdat het laat zien wat mensen kunnen accepteren, waar ze aan kunnen wennen, zodat zij kunnen blijven doorleven. Als ze de luxe hebben, zullen veel mensen hun ogen sluiten voor het lijden van anderen. Maar ook in deze dystopie bestaat hoop: een jonge vluchtelinge blijkt zwanger – in een gitzwarte wereld schijnt een klein licht des te helderder.

STUPIDITEIT: Idiocracy (Mike Judge, 2006)
Vijfhonderd jaar in de toekomst wordt Joe, de meest gemiddelde man ter wereld, wakker na een mislukt top-secret militair experiment. Het nieuwe Amerika draait op commercie en televisie, is totaal verstokt van enige intelligentie en wordt geleid door president (en ex-pro-wrestler) Camacho, die zijn State of the Union begint met “Shit. I know shit’s bad right now”, gevolgd door een geweersalvo en een liedje.

Ook in de huidige wereld is intelligentie meer dan eens ondergeschikt aan populariteit en lijkt entertainment belangrijker dan feiten en saaie wetten. Denk daarnaast aan het niet kunnen ontsnappen aan advertenties, het versimpelen van de taal, mensen die zonder GPS de weg niet meer kunnen vinden en (reality) TV in de trant van Idiocracy’s “Ow My Balls!” (in sommige gevallen letterlijk). Zoals scriptschrijver Etan Cohen vorig jaar naar aanleiding van de campagne van Donald Trump zei: “I never expected Idiocracy to become a documentary so soon”.

PRIVACY: The Circle (James Ponsoldt, 2017)
The Circle komt in april dit jaar uit en is gebaseerd op het gelijknamige boek van Dave Eggers. The Circle is een machtig, hip en innovatief internet-tech-bedrijf dat drijft op advertenties en volledig beslag legt op het leven van zijn werknemers. Ze worden aangemoedigd om alles wat ze meemaken te delen via nieuwe technologie en social media, op zoveel mogelijk te reageren en niets voor zichzelf te houden – je ontneemt andere zo immers de kans om jouw ervaring te delen. Het toppunt is going transparent: het streamen van je leven. En wie niet wil, zal wel iets te verbergen hebben.

Klinkt wel heel bekend, of niet? The Circle is gemodelleerd naar bedrijven als Google en Facebook, die jouw privégegevens tot valuta hebben gemaakt. Op social media kun je misschien wel delen wat je wilt, en dan met name (of slechts enkel) de positieve kanten van je leven, maar door gebruik te maken van social media, te mailen met Gmail en te zoeken via Google, zijn er buitenlandse bedrijven die meer van je weten dan je zelf zou willen delen. En dat je niets te verbergen hebt, dus dat dit niet uitmaakt, is onzin: je hebt namelijk privacy nodig om jezelf te zijn. Sommige dingen hou je voor jezelf. En daarnaast ben je niet in elke sociale kring dezelfde persoon. Door The Circle is iedereen een soort fake lachende gemiddelde van zichzelf, waardoor individuen verdwijnen en je alleen als consument bestaat. Brrr.

DE WAARHEID IS RELATIEF: 1984 (Michael Radford, 1984)
Grote kans dat je bekend bent met termen als Big Brother, de Thought Police en Room 101, al heb je het boek “1984” van George Orwell zelf niet gelezen. In deze (misschien wel één van de bekendste dystopische romans) probeert Winston Smith het totalitaire regime te omzeilen, maar gaat ten slotte kansloos ten onder. Er bestaat in de wereld van 1984 één politieke partij, die alle mensen volledig beheerst en hun doen en laten bepaalt door middel van strenge wetten en continue surveillance. Onder de gehersenspoelde bevolking is geen ruimte meer voor kunst, liefde of eigen gedachten. De Ministry of Truth vervalst systematisch oude krantenarchieven, zodat deze passen bij de visie van de Partij.

De veelgebruikte term doublethink houdt in dat twee tegenstrijdige argumenten allebei waar kunnen zijn, en dat deze beide als waarheid worden geaccepteerd. Dit doet natuurlijk sterk denken aan de alternative facts van de Trump-administratie, waarbij twee verschillende en tegenstrijdige visies precies dezelfde waarde hebben en allebei geaccepteerd (moeten) worden. Zou het een kwestie van tijd zijn, voordat archieven ook in de huidige samenleving worden aangepast door een partij die een alternatieve waarheid beter uitkomt? Zouden foto’s van de pleinen tijdens Trumps inauguratie ooit worden ingetekend zodat ze tóch vol waren – en die dag zo zal worden herinnerd?

Leuk detail: John Hurt, die de hoofdrol in 1984 speelde, zagen we terug in V for Vendetta, óók een film waarin de bevolking onderdrukt wordt door een (neo-fascistische) overheid, alleen speelde hij als dictator van Groot-Brittannië dit keer de Big Brother-achtige figuur.

ENTERTAINMENT: Death Race 2000 (Paul Bartel, 1975)
In het jaar 2000 racen kandidaten van de Transcontinental Road Race de hele VS door, terwijl ze door de massa worden gevolgd en aangemoedigd via radio en TV. Het doel van de race? Zoveel mogelijk punten verzamelen door onschuldige mensen dood te rijden (vrouwen, bejaarden en kleuters zijn het meeste waard). De protesten tegen deze inhuman race worden genegeerd of verbloemd en gelabeld als aanval op een geweldige Amerikaanse traditie. Als dit is wat het volk wil, wie ben jij dan om het volk tegen te spreken?

Wat is dat toch, waarom genieten mensen van het lijden van anderen? We zijn een stelletje sadisten, die genieten van plaatsvervangende schaamte, zichzelf graag superieur achten aan de ander en dit graag bevestigd zien. In films als The Running Man, Rollerball en The Hunger Games wordt geweld ingezet als entertainment. Hoewel in onze huidige wereld eerder gestookt wordt om psychologische conflicten en vernedering pontificaal in beeld te brengen (Big Brother, Temptation Island, Idols) en kijkers er van smullen als mensen op de vuist gaan; het extreme geweld van Death Race 2000 blijft gelukkig beperkt tot films en games (Carmageddon, anyone?)

MEDISCHE WETENSCHAP: Gattaca (Andrew Niccol, 1997)
Gattaca speelt zich af in een toekomst gebaseerd op eugenetica, waarin kinderen worden verwekt na genetische manipulatie, zonder erfelijke ziektes of zwakheden. Ouders willen toch het beste voor hun kinderen, en dat hun kinderen de beste versie van henzelf kunnen zijn? Vincent is op natuurlijke wijze verwekt, waardoor zijn droom om astronaut te worden voorgoed buiten bereik lijkt te liggen. De ‘valids’ hebben de beste banen en het beste toekomstperspectief, terwijl de ‘in-valids’ de rotbaantjes hebben en regelmatig de eindjes aan elkaar moeten knopen.

Toen Gattaca uitkwam was het meest science-fiction. Maar na in-vitrofertilisatie (IVF), waarmee de medische wetenschap al sinds 1978 mensen helpt die niet via de natuurlijke weg zwanger worden, volgde een meer controversiële techniek. Met pre-implantatiegenetische diagnostiek (PGD) worden genetische afwijkingen opgespoord in eicellen of embryo’s, voorafgaand aan of aansluitend op IVF. PGD wordt soms ook gebruikt om een ‘saviour sibling’ te creëren, zodat het eerste kind toegang heeft tot matching stamcellen in het geval van bijvoorbeeld leukemie, en daarnaast kunnen ouders via deze weg ook het geslacht van hun kind bepalen. Wat volgt: keuze in de kleur van haar, ogen en huid?

Opeens lijkt Gattaca helemaal niet meer zo ver weg… Leiden deze ontwikkelingen tot een nieuw tijdperk van eugenetica, waarin de allerrijksten hun kinderen als designer-product bewust kunnen ontwerpen?

KUNSTMATIGE INTELLIGENTIE: Blade Runner (Ridley Scott, 1982)
Blade Runner (naar het boek “Do Androids Dream of Electric Sheep?” van Philip K. Dick) speelt zich af in een vervuild, vervallen, overbevolkt 2019. Om andere planeten te koloniseren, heeft Tyrell Corp androïden gemaakt (replicants) die daar werken in mijnen en constructie. Op aarde jagen Blade Runners op replicants die illegaal naar de aarde reizen. Omdat de replicants bijna niet van mensen zijn te onderscheiden, is de Voight-Kampff test ontwikkeld om hen er uit te kunnen pikken: de emotionele of empathische antwoorden van mensen zouden replicants nooit kunnen geven.

Over twee jaar is het 2019, maar replicants (en gelukkig de staat van de wereld in Blade Runner zelf) hebben we nog niet gerealiseerd. Wel worden er steeds echter-lijkende replica’s van mensen gemaakt en bestaat er een robot-test, die steeds betere resultaten boekt. Zo voorspelde Alan Turing dat, aan het einde van de 20ste eeuw, reacties in een tekst-dialoog van een denkende computer niet te onderscheiden zouden zijn van menselijke reacties, en dat mensen in 30% van de gevallen zouden denken dat ze een mens tegenover zich hadden. In een experiment van de universiteit van Reading in 2012 overtuigde chatbot Eugene Goostman alle juryleden dat hij een echt mens was: hij had het over zijn cavia Bill, zijn ouders en over het boek dat hij aan het lezen was. Maar echt ongerust hoeven we nog niet te worden: experts zeggen dat A.I. Eugene niet helemaal eerlijk was. Zo claimde hij dat Engels niet zijn moedertaal was, en door zich voor te doen als een 13-jarige jongen, kon hij geheel volgens zijn personage vragen ontwijken en terughoudende of ontwijkende antwoorden geven. Aan de andere kant: dit klinkt juist veel slimmer dan waar de test om vroeg…

DE OVERHEID CONDITIONEERT: A Clockwork Orange (Stanley Kubrick, 1971)
Ergens in de toekomst maakt Alex met zijn droogs Londen onveilig met “a bit of the old ultra-violence”, oftewel moord, verkrachtingen, geweld en vandalisme. Als Alex wordt opgepakt na de moord op een vrouw (met een reusachtig fallus-beeld), wordt hij veroordeeld tot 14 jaar cel. Na een aantal jaren krijgt hij de kans om deel te nemen aan een experimentele behandelmethode, die hem zou genezen van zijn gewelddadige natuur. In deze Ludovico (aversie-) rehabilitatie wordt Alex onder een misselijk-makende medicatie blootgesteld aan extreem (seksueel) gewelddadige filmbeelden, begeleid door muziek van Beethoven. Door deze conditionering wordt hij bij iedere gewelddadige drang vreselijk misselijk, maar ook bij het horen van Beethoven. Als hij ‘genezen’ wordt vrijgelaten, pakken zijn droogs hem hardhandig aan en zint een voormalig slachtoffer op wraak.

A Clockwork Orange, naar de gelijknamige roman van Anthony Burgess, bekritiseert psychologische conditionering door de overheid. Natuurlijk wordt de Ludovico-techniek uit de film niet in de echte wereld toegepast. Maar wel bestaat er nog steeds conversietherapie of reparatieve therapie: in Amerika worden nog steeds dagelijks conversiecursussen gegeven, om homoseksuelen te ‘genezen’. Extreme maatregelen als elektrische schoktherapie zijn tegenwoordig vervangen door praatgroepen, aversie-oefeningen en levensstijl-restricties, maar nog steeds heeft de overheid een vinger in de pap: hoewel oud-president Obama een eind aan deze praktijken wilde maken, diende vice-president Mike Pence een voorstel in om subsidiegelden voor HIV/AIDS-preventie aan te wenden voor instituten die conversietherapie aanbieden – terwijl dit volgens de American Counseling Association vanwege ontbrekende wetenschappelijke resultaten niet wordt gezien als valide vorm van therapie.

RIJK VERSUS ARM: Metropolis (Fritz Lang, 1927)
2026. In de futuristische stad Metropolis leven de hogere klassen der industriëlen in hun hoge torens in luxe en decadentie, terwijl de veel grotere arbeidersklasse in de onderste delen van de stad woont. Freder, zoon van de leider van de stad, heeft geen idee van de armoede en omstandigheden waarin de slaven beneden de stad draaiende houden. Als hij de mooie Maria ontmoet, volgt hij haar naar haar huis in de lager gelegen delen van Metropolis, en is geschokt door wat hij daar ziet. Zijn vader Fredersen werpt tegen dat de wereld nu eenmaal zo in elkaar zit en vindt dat Freder het naast zich neer moet leggen – maar Freder gaat in verzet. Terwijl Maria oproept om beide klassen bij elkaar te brengen, bouwt Fredersen met een uitvinder met een eigen agenda een robot in haar gelijkenis, die uiteindelijk een rol speelt in het einde van Metropolis.

Metropolis kun je zien als de eerste dystopische lange film, kostte een fortuin om te maken en werd destijds bekritiseerd om de communistische thema’s, waaronder het samenbrengen van arm en rijk.

In 2017 bestaat er een onwerkelijke, absurde en obscene kloof tussen de allerrijksten en de armsten der aarde: er leven op dit moment 8 mannen die samen evenveel bezitten als de helft van de wereldbevolking. Lees de zin maar eens opnieuw. We hebben een gigantisch leger van Maria’s nodig om deze kloof ooit nog te overbruggen. Hoe noem je eigenlijk een dystopie die door de werkelijkheid is ingehaald…?