Zijn naam is bekend in filmland: Kees Beentjes. Hij vertaalt al jaren films, waaronder erg goede films die ook veel publiek trekken. Kees is 49 jaar, maar hij voelt zich ´in het hartje van mijn hartje een twintiger´, zoals hij zelf zegt. Ruim achttien jaar geleden vertaalde hij zijn eerste grote bioscoopfilm, Gotcha, met Anthony Edwards en Linda Fiorentino in de hoofdrol. Je zou kunnen zeggen dat die titel symbolisch is voor Kees z´n aanwezigheid in de Nederlandse filmbusiness: ´gotcha´ betekent ´hebbes´; sindsdien heeft hij het vak van ondertitelaar dan ook niet meer losgelaten.
Noem eens een paar van de bekendste films die je ondertiteld hebt.
Zo uit m’n hoofd? Dan denk ik aan films als Jurassic Park, Harry Potter 1 en 2, Saving Private Ryan, Schindler´s List, Apollo 13, Red Dragon, 8 Mile. Ik doe dit werk sinds november 1985, nu ruim achttien jaar. Dus ik heb aardig wat films vertaald, en ik onthoud slecht waar ik mee bezig ben geweest als ik eenmaal klaar ben. Weg is weg. Soms vraagt iemand: Wat is de laatste film die je hebt vertaald? Dan moet ik geregeld diep nadenken voordat ik het weet, ook al heb ik de week tevoren een filmvertaling afgeleverd.
Welke films waar je in die jaren aan hebt gewerkt, vond je de beste?
Weer zo’n lastige vraag. Ik heb dat soort dingen gewoon niet bijgehouden. Maar zo voor de vuist weg kan ik wel een paar favorieten noemen. Dat zijn bijvoorbeeld de eerdergenoemde Apollo 13, maar ook Eddy Murphy Raw, The Green Mile, Mystic River, Casino. Die laatste vond ik niet zo’n goede film, maar wel heerlijk om te vertalen, want dat was erg moeilijk. En hoe lastiger, hoe leuker.
Wat zijn jouw favoriete films, ook al heb je ze misschien niet vertaald?
Ik heb niet één van mijn favoriete films vertaald. Het is moeilijk kiezen. Ik heb enorm veel films gezien, want ik ben een loepzuivere filmgek. De afgelopen veertig jaar heb ik gemiddeld zeker één film per week gezien, en zeer veel daarvan in de bioscoop, waar je echt kunt genieten van een film, waar je echt kunt opgaan in de werkelijkheid van de film. Als ik nu filmtitels moet noemen, denk ik direct aan films als Equus, Apocalypse Now, L’Innocente, Una Giornata Particolare, Fucking Åmål, The Straight Story, Il Deserto dei Tartari, The Godfather, Alien, American Beauty en nog wel een stuk of dertig films, denk ik. Ik vind zelfs Le Mans met Steve McQueen een goede film, maar dat komt vast doordat ik ook een autosportgek ben.
Kun je nog wel genieten van een film met ondertiteling? Het is bekend dat veel geschiedkundigen niet kunnen genieten van een film als Gladiator, omdat de film historisch incorrect is. IT’ers liggen in een stuip bij de hackerscènes in Swordfish, omdat die niet realistisch zijn. Is het zo dat je als ondertitelaar meer naar de ondertiteling dan naar de film zit te kijken?
Het is voor mij inderdaad lastig om los te komen van de ondertiteling als ik in de bioscoop zit. Maar bij een goede ondertiteling en een goede film vergeet ik mijn vakidiotie na een minuutje of vijf, zes wel. Daarentegen kan ik nauwelijks naar een slecht ondertitelde film kijken. Ik probeer dan om de ondertitels te negeren, maar dat is onmogelijk. De lichtflits van een ondertitel die in beeld verschijnt, is namelijk dermate dwingend voor de hersenen dat de ogen er automatisch op gericht worden. Vandaar dat mensen niet kunnen zeggen, ook al hoor ik dat heel vaak: ‘Ik kijk nooit naar de ondertiteling. Ik luister altijd naar wat er gezegd wordt.’ Als mensen helemaal niets opvalt aan de ondertiteling, dan is dat een goede ondertiteling, die voldoende is ingekort, en correct vertaald in correct Nederlands. Want dan kunnen de bioscoopbezoekers de ondertitels gedachteloos lezen, zonder dat ze gestoord worden door taalfouten, tikfouten en vertaalfouten, en ook zonder dat ze er moeite voor hoeven doen om de ondertiteling bij te houden en tegelijkertijd de film te zien. Dan kun je ook echt in de filmwerkelijkheid terechtkomen en optimaal genieten, waarna je anderen vertelt dat je die-en-die film heel goed vond. Dan gaan zij ook naar die film, want mond-tot-mondreclame is voor een film nu eenmaal de beste reclame. Dus een goede ondertiteling heeft niet alleen een positief effect op de filmbezoeker, maar biedt ook een commercieel voordeel, in dit geval voor de filmdistributeur.
Iets wat mij heel vaak opvalt, is dat een film soms drie verschillende vertalingen heeft. De ondertiteling die je ziet in de bioscoop, de ondertiteling op een dvd en de ondertiteling van diezelfde film op tv verschillen vaak. Ik neem aan dat te maken heeft met copyright en dat de rechten van de ondertitels compleet los staan van de betreffende film. Hoe gaat dit precies in zijn werk, en waarom is dit? Het zou toch veel logischer zijn een bestaande ondertiteling te ‘kopen’ dan een hele nieuwe ondertiteling te laten maken als je een film wilt uitzenden op tv. Dit zou een stuk goedkoper en efficiënter zijn, lijkt mij.
Inderdaad is dat waarschijnlijk goedkoper, en in ieder geval is het efficiënter. Maar dan ga je ervan uit, dat dvd- en videobedrijven en filmmaatschappijen goed met elkaar communiceren, ook met betaaltelevisie- en openbare-televisiebedrijven. Dit is helaas niet altijd het geval. Voor een kleine groep filmvertalers geldt dat ze hun vertalingen in één keer verkopen voor alle media. Daarbij gaat het om een stuk of zes, zeven categorieën: theatrical (bioscoop), pay-TV (bijvoorbeeld Canal+) , pay-per-view (bijvoorbeeld UPC of Casema), video&DVD, airlines&ships, en free TV. Soms hoort hier ook nog ‘closed circuit’-vertoning bij (bijvoorbeeld Centerparks), maar meestal wordt die categorie niet apart betaald. Overigens merk je dat de categorieën Engelse benamingen hebben. Dit komt doordat de Amerikanen deze onderverdeling hebben bedacht. Films zijn auteursrechtelijk beschermde werken die je vaker dan één keer te gelde kunt maken, en dat is ook van toepassing op de bijbehorende ondertiteling.
Hoe gaat ondertitelen eigenlijk in zijn werk? Kijk je een film eerst een paar keer voordat je begint? Of begin je meteen met ondertitelen? Heb je het script erbij? Dit zou logisch en handig zijn, lijkt mij, maar omdat sommige ondertitelaars soms de namen van een karakter in een film al fout schrijven, vraag ik me wel eens af of dat ook het geval is.
Deze vraag kan ik in kort bestek niet beantwoorden. Ondertitelen is namelijk niet alleen een gecompliceerd werkje qua taal, maar ook qua techniek. Hoe krijg je die tekst op een film? Daarvoor schrijven ze in het laboratorium met een bijzonder knappe lasertechniek de ondertitel in de emulsie van de film. Een ondertitel is eigenlijk een gat in de film waardoorheen je het witte doek ziet. Doorgaans zie ik een film eerst in een speciaal voor mij georganiseerde voorstelling, daarna ga ik vertalen, bijna altijd met het script erbij. Een enkele keer heb ik geen script. Dan is het natuurlijk veel heen- en weer-gespoel om de film goed te kunnen vertalen. Je begrijpt dat de vertaler in zo’n geval een forse toeslag berekent. Overigens is het fout schrijven van namen helaas vooral te wijten aan de onkunde van sommige collega´s.
Heb je een favoriet genre, of type film dat je het liefste vertaald?
Ik vertaal alles. Wat dat betreft heb ik gewoon een winkeltje waarin ik omzet moet draaien. Natuurlijk vertaal ik het liefst goedgemaakte films, waarvan je kunt zien dat ze met zorg en liefde in elkaar gezet zijn. Het hoeven niet per se films te zijn die ik goed vind, als ze maar goedgemaakt zijn. Een favoriet genre heb ik niet, maar ik durf wel te beweren dat ik goed ben in grof taalgebruik en moderne Amerikaanse slang. Dat is een soort specialisme, net zoals autosport, moderne geschiedenis, vliegtuig- en ruimtevaarttechniek en contemporaine Franse filosofie. Oei, dit klinkt nogal opgezwollen, nu ik er even over nadenk. Maar het is toch echt waar. Gelukkig ben ik wel een gewone jongen gebleven.
Ondertitel je liever bioscoopfilms of dvd/video’s?
Ik vertaal het liefst bioscoopfilms, want dat zijn vaak de betere films. Maar video of dvd doe ik ook graag, want zoals ik al zei, ik heb een winkel waarin ik omzet moet draaien.
Heeft de komst van dvd’s überhaupt iets veranderd voor het ondertitelen van een film?
Wat mij betreft niet. Er zijn ondertitelaars die vinden dat de ondertiteling in de bioscoop een iets hogere leessnelheid mag hebben dan een ondertiteling voor dvd, maar ik streef altijd naar een heel rustige en leesbare ondertiteling, ook voor in de bioscoop. Overigens betekent de betrekkelijke lage leessnelheid die ik hanteer, dat ik meer moet puzzelen om de hele inhoud van de gesproken boodschap van de dialoog in de geschreven ondertitel te krijgen, zeker als ik ook nog de toon van het gesprokene, het register, moet reproduceren.
Hoeveel eerder dan de Nederlandse bioscoopbezoeker zie je een film, als je deze moet ondertitelen?
Dat is heel verschillend. Bij Jurassic Park was dat bijvoorbeeld een maand of vier voor de Nederlandse première. De kopie van die film moest vrijwel direct terug naar de VS na de vertoning voor mij, dus dat werd een haastklus. Een ander soort haastklus ontstaat wanneer een film kort voor de première naar Nederland komt. Maar gelukkig kunnen de meeste films redelijk rustig vertaald worden. Dan zie ik die doorgaans tussen de zes en acht weken voor de première.
En hoeveel tijd heb je om zo’n ondertiteling te maken?
Dat verschilt dus ook. Soms heb je er tien weken voor, soms twee dagen. Ik heb zelfs een film vertaald in nul dagen. Dat was Gladiator. Die had ik vooraf vanaf het script helemaal vertaald, ik zag ‘m op maandagavond, heb de hele nacht met mijn collega Simon Butter de vertaling definitief gemaakt, en dinsdagmorgen vroeg heb ik ‘m ingeleverd. Maar zoiets is maar één keer in de afgelopen achttien jaar gebeurd.
Ik denk dat veel typisch Engelse of Amerikaanse uitdrukkingen zo worden vertaald dat de kracht of de betekenis ervan volledig verloren gaat. Aangezien Nederland als goed Engelssprekend land bekend staat, denk ik dat het in sommige gevallen beter is die uitdrukkingen in het Engels te laten staan. Wat is jouw mening hierover?
Ik ben het hier niet een beetje mee oneens, maar totaal. Je begrijpt, een dergelijke vraag vind ik zelfs behoorlijk vervelend. Daarmee diskwalificeer je in feite mijn vak. En waar haal je het vandaan, dat Nederlanders goed Engels spreken? Dat is helemaal niet het geval. In Zweden, Noorwegen en Finland spreken veel mensen redelijk tot goed Engels. Nederlanders hebben in dit verband geheel ten onrechte een hoge pet van zichzelf op. Je hoeft maar naar het bekende talenwonder Balkenende te luisteren en je weet: Nederland slaat een modderfiguur op dit gebied. Overigens is het Engels van Jaap de Hoop Scheffer behoorlijk goed, maar hij is werkelijk een zeldzaamheid. En dat bepaalde typisch Engelse of Amerikaanse uitdrukkingen geregeld niet erg sterk worden vertaald, komt doordat de vertaler er niet genoeg zijn of haar best op heeft gedaan. Een andere reden is dat sommige uitdrukkingen nu eenmaal nagenoeg onvertaalbaar zijn.
Je zegt dat sommige uitdrukkingen nagenoeg onvertaalbaar zijn, dat zijn de uitdrukkingen waar ik op doelde. Wat doe je met zo’n uitdrukking? Je doet hard je best om deze zo dicht mogelijk te benaderen neem ik aan. Mijn probleem hiermee is dat erg veel vertalers, naar mijn mening, hier de mist in gaan.
Ik heb in de film ‘Punchline’, met Sally Fields en Tom Hanks een lastige voor mijn kiezen gekregen. Die ging zo: You know why six is afraid of seven? Because seven ate nine.’ Als je deze hardop zegt, hoor je ‘Because seven, eight, nine.’ Betrekkelijk flauwe grap, maar er moest wel iets onder. Dat is geworden, uiteraard na een paar keer boodschappen doen, ‘Weet je waarom zes bang is voor zeven? Zeven minacht negen.’ Niet zo sterk, maar wel een beetje opgelost. Dit soort problemen hebben vooral met tijd te maken. Als je er de tijd voor neemt, komt er vaak wel wat. En als je enig talent hebt, is dat vaak ook nog redelijk van kwaliteit. Maar hier hebben we meteen twee problemen: ten eerste is er vaak geen tijd, en ten tweede hebben ondertitelaars er niet altijd zin in om hun talent te gebruiken.
Wat is jouw mening over het vertalen van namen? Persoonlijk vind ik dat stomvervelend (Chewbacca uit Star Wars werd soms met Pruimtabak vertaald, en op de dvd-uitgave van Trainspotting is Sick Boy met Zieke Jongen vertaald).
namen moet je in principe niet vertalen. Chewbacca is natuurlijk gewoon Chewbacca, en Sick Boy moet Sick Boy blijven. Maar ja, voor Harry Potter heb ik ook alle namen uit de boeken moeten aanhouden. Dat wilde de opdrachtgever. Dus het kan verkeren, maar: namen in principe niet vertalen.
Ik denk dat met name het vertalen van woordgrapjes het meeste vraagt van de creativiteit van een ondertitelaar. Ben je het hiermee eens? Kun je ons vertellen hoe je het vertalen van een woordgrap aanpakt?
Uiteraard vragen woordgrapjes veel van je creativiteit, maar die kun je tegelijkertijd moeilijk sturen. Als ik zo’n woordgrapjesprobleem heb, sla ik die als het ware in mijn hoofd op, en loop ik er vervolgens een tijdje mee rond. Vaak valt me dan opeens een oplossing in, als ik boodschappen doe of zo. Meer kan ik er niet over zeggen, want meer is er niet.
Zijn er nog leuke ondertitelanekdotes die je met onze lezers wilt delen?
Misschien is het wel grappig om een voorbeeld te geven van het grootste probleem met ondertitelen, tijdgebrek. Ik heb een jaar of twaalf geleden een film vertaald, waarvan ik de titel helaas ben vergeten, maar wat ik nog wel weet, is dat er in die film een enorm tijdgebrekprobleem zat. Dat ging zo. Er zitten twee mensen aan de bar te praten, en op een gegeven moment zegt de ene, een grofstoffelijke beer van een vent, tegen de ander, een scharminkelig watje: You know what I´d do to you, out there in the Bronx, where I come from, when you´d be talkin´ such crap? I´d take you out and stab you with a fuckin´ knife or just stamp the fuckin´ shit out of you. Deze tekst werd in een seconde of zeven uitgesproken, en dus moet de corresponderende ondertitel in dezelfde tijd gelezen kunnen worden. De leessnelheid van een bioscoopbezoeker is ongeveer tien tekens per seconde. De gemiddelde Nederlander leest wel sneller, maar in de bioscoop moet hij ook nog tijd overhouden om naar de film te kijken. Anders had ie wel thuis kunnen blijven om op de bank een boek te lezen, zou D.W. Griffith zeggen. In dit geval had ik dus zo’n zeventig aanslagen voor de ondertitel. Dat hele verhaal is geworden: Hou je smoel nou eens keer, of ik trek je klotekop van je romp. Dit is heel wat anders dan het origineel, maar desondanks een adequate ondertitel. De boodschap wordt gereproduceerd, net als het register – grof taalgebruik – en hij is leesbaar in de beschikbare tijd.
Bij Pro-Test is de naam Kees Beentjes bijna net zo beroemd als Quentin Tarantino Voel je je ook een beetje beroemd?
Nee. Ik scherts wel eens dat ik wereldberoemd ben, van naam dan, maar ik voel me niet zo. Ik doe gewoon mijn werk, en probeer dat goed te doen. Dat is alles. Het is prachtig werk voor een film- en taalgek zoals ik.
Uitstekend interview, gewéldig!
Ik ben het absoluut niet eens met de positieve kritieken op Kees Beentjes; hij is in mijn ogen echt geen goede vertaler, nooit geweest ook.
Een recent voorbeeld?
Zojuist (maart 2022) heb ik de fantastische film ‘The Duke’ gezien.
Helaas verpestte de slechte vertaling van Kees mijn plezier.
Ik heb zelf Engels gestudeerd, dus ik heb de ondertiteling niet nodig, maar ik check het toch altijd, beroepsdeformatie…
‘Half three’ vertaalt hij als ‘half drie’, het moet ‘half vier’ zijn, het is nl. een afkorting van ‘half past three’.
De zoon van het gezin rijdt motor en zijn moeder waarschuwt hem voorzichtig te zijn op ‘that bike”; vertaling van Kees is fiets…
De moeder gespeeld door Helen Mirren maakt schoon voor ‘a Councillor’, een lid van de gemeenteraad, door Kees vertaald als advocaat….
De eerste vertaalfout is een fout die de eerste, de beste amateur maakt, niet DE gerenommeerde filmvertaler van Nederland. De andere twee fouten mag een ervaren vertaler OOK niet maken.
Sorry.
Vanmiddag zag ik Coup de chance van Woody Allen. Het werd slordig vertaald. Ieen Eén rare vertaalfout. Jongen zegt tegen meisje dat hij nog van de middelbare school kent: ‘tu avais une sacrée côte ! ‘ Dat betekent zoiets als ‘ je stond super hoog op de ranglijst’, en heeft niks te maken met heilig. Alles is te vinden op internet. Ik heb Frans gestudeerd, maar onzinnige vertalingen geven ‘omdat niemand het merkt’ lijkt me niet goed.